Aðgerðir í þágu fjármálafyrirtækja

Efnahags- og viðskiptaráðherra, Árni Páll Árnason, sagði m.a. eftirfarandi í fréttum á RÚV kl. 18:

"Þetta hefur í för með sér verulega lækkun á skuldum heimilanna. Við erum að áætla að þetta séu hátt í 50 milljarðar sem eru færðir til heimilanna með þessari aðgerð."

Nýlegir dómsúrskurðir hafa staðfest það sem lengi hefur verið á margra vitorði, þ.e. að svokölluð "gengistrygging” lána í íslenskum krónum er ólögleg samkvæmt lögum nr. 38/2001. Með því hefur það fengist staðfest að höfuðstól umræddra lána mátti ekki uppreikna í samræmi við gengismun íslensku krónunnar og erlendra gjaldmiðla. Höfuðstóll lánanna hækkaði því í raun aldrei og er það því beinlínis rangt að kveða svo að orði að þetta frumvarp hafi í för með sér lækkun á skuldum heimilanna.

 

Ráðherrann hélt svo áfram á sömu nótum: "Þeir sem að urðu fyrir tjóni vegna gengisfallsins fá þá endurgreiðslu." Þetta stenst heldur ekki skoðun hjá Árna Páli því að með endurútreikningi á vöxtum sem frumvarpið mælir fyrir um verða flestir lántakendur í neikvæðri útkomu gagnvart kröfuhöfum. Þessu til skýringar er hægt að líta á eitt konkret dæmi, myntkörfulán, 19.2 milljónir, tekið í janúar 2006 til 30 ára. Eins og dæmið sýnir myndu  breytingar á lánaskilmálum eins og frumvarpið gerir ráð fyrir vera lántakanda mjög í óhag sé litið til þess tíma sem greitt hefur verið af láninu. Bláa línan sýnir upphaflega greiðsluáætlun sem lánastofnunin lagði til grundvallar fyrir láninu. Sú fjólubláa sýnir greiðslur samkvæmt greiðsluseðli með ólögmætri gengistryggingu (á tímabilinu júlí 2008-apríl 2009 voru einungis greiddir vextir af þessu tiltekna láni). Gula línan sýnir svo endurútreiknaðar afborganir miðaðar við lægstu óverðtryggðu vexti SÍ (tölur frá lánveitanda). Greiðslubyrðin yrði hrikaleg en greitt er af láninu á 3ja mánaða fresti.

 

Vissulega átti sér stað óskiljanlegt klúður þegar fjármálafyrirtækin fengu óáreitt að bjóða neytendum og fyrirtækjum upp á gengistryggð lán svo árum skiptir. Þar hljóta opinberar eftirlitsstofnanir að bera einhverja sök auk hinna sérhæfðu fjármálafyrirtækja sem sjálf settu skilmálana og sáu alfarið um samningagerð.

Því hlýtur það að teljast nokkuð sérstakt að boðaðar breytingar á þessum lögum séu helst á þann veg að styrkja stöðu kröfuhafa gegn lántakendum svo að ábyrgðin á klúðrinu falli í meginatriðum á neytendur. Í drögum að lagabreytingum er ítrekað vitnað til dóma Hæstaréttar frá 16. september 2010 (sem fjölluðu um vaxtaskilmála í uppgjörsútreikningi á bílaláni) og engin tilraun gerð til að láta lántakendur njóta sannmælis. Þannig skjóta ráðamenn sér í raun bak við úrskurð dómara í einu tilteknu máli í stað þess að taka pólitíska ákvörðun sem þjóðað gæti heildarhagsmunum þorra skuldara - nokkuð sem raunar hefði átt að gera 18 mánuðum fyrr.

Eitt sláandi dæmi mætti nefna um það sem kallað er aðgerðir í þágu neytenda. Í núgildandi lögum (nr. 38/2001, 18. gr.) er kveðið á um skyldu "kröfuhaga að endurgreiða skuldara þá fjárhæð sem hann hefur ranglega af honum haft". Hvergi er þar nefnt að skuldara beri að greiða aukalega ef skilmálar teljast ógildir. Hins vegar gerir frumvarpið ráð fyrir að þessari grein sé breytt á þann hátt að endurreikna skuli lánið (m.v. óverðtryggða vexti SÍ) og færa höfuðstólinn upp eða niður til samræmis við útkomuna. Þannig er búið að færa ábyrgðina af ógildum samningsskilmálum frá lánastofnuninni yfir á lántakann. Í mörgum tilfellum mun þetta þýða gríðarlega hækkun á höfuðstól frá lántökudegi, og það þrátt fyrir að lántakandi hafi skilvíslega greitt inn á höfuðstólinn!

 

Í þessu sambandi væri ekki úr vegi að minna á neytendalög Evrópusambandsins sem innleidd hafa verið í íslensk lög, (Annex XIX EEA Agreement og þá sérstaklega Council Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on unfair terms in consumer contracts, Official Journal No L 95, 21.4.1993, p.29). Það á ekki að vera hlutskipti neytenda að axla ábyrgð þegar að sérhæfðar fjármálastofnanir eða eftirlitsstofnanir ríkisins bregðast skyldu sinni. Þannig gæti ríkið hæglega skapað sér bótaskyldu ef þessar ófrávíkjanlegu tilskipanir væru virtar að vettugi, hvort heldur sem það væri af völdum dómstóla, löggjafans eða framkvæmdavaldsins. Þannig myndi ríkissjóður í raun þurfa að sitja uppi með skaðann sem kröfuhafar hefðu ellegar þurft að axla í flestum tilvikum.

 

Vafalaust munu einhverjir neytendur leita réttar síns og skjóta málinu til annarra þar til bærra aðila ef úrræði stjórnvalda verða á svipuðum nótum og dómstóla hingað til. Afar ólíklegt er að sátt skapist um þá niðurstöðu. Þess vegna væri skynsamlegra að leita að réttlátari lausn sem myndi létta lántakendum greiðslubyrðina og gera fólki kleift að standa í skilum. Að mínu mati er hinn "fordæmisgefandi" úrskurður Hæstaréttar sem fjallaði um uppgjör bílaláns algerlega úr samhengi við stöðu hárra myntkörfulána sem tekin voru til húsnæðiskaupa með skuldbindingu í a.a. 40 ár.

 

Í öllu falli er nauðsynlegt er að greina á milli ex tunc og ex nunc lagaáhrifa þannig að

 

1) það sem neytendur hafa staðið skil á í góðri trú fái að standa og

2) skilmálabreytingar taki einungis gildi frá og með lagabreytingu.

Frumvarp um gengislán lagt fram